Hoe zorg je voor een school die letterlijk duurzaamheid ademt? Dit kan op vele manieren. Van het toekomstbestendig maken van je schoolgebouw, een plantaardiger kantineaanbod, schonere lucht, tot het rapen van zwerfafval. Als je dan ook de subsidiewegen weet te bewandelen is het helemaal mooi (zie deel 10). In dit deel de mogelijkheden op een rij, handreikingen, roadmaps en heel veel inspiratie.
Duurzaam inkopen?
Dat kan! Wij hebben webwinkels verzameld waar je alles kunt kopen voor een duurzame onderwijsorganisatie. Van schrijfmateriaal tot meubilair en van klimaatbeheersing, groene energie en zonnepanelen tot planten, boeken en ledverlichting. Wij ontvangen een kleine commissie over de aankoop. Dat kost jullie niets extra, maar zorgt er wel voor dat we dit werk kunnen voortzetten. Met de opbrengst betalen we o.a. onze vrijwilligersvergoedingen en onkosten.
6. GEBOUW EN BEDRIJFSVOERING
Dit behelst drie dingen:
>Het gebouw zelf, zoals het energie- en waterverbruik
>De inkoop, voor bijvoorbeeld ict, schoolmeubilair en schrijfmateriaal, maar ook groen of grijs bankieren/beleggen via pensioenfondsen
>De mate waarin de school leren voor duurzame ontwikkeling stimuleert via de inrichting, bv via een groene schoolomgeving.
Coöperatie Leren Voor Morgen zegt het volgende:
‘Afstemming tussen de visie en de leeromgeving is belangrijk om leren voor duurzame ontwikkeling tot leven te brengen. Hoe ervaren gebruikers van het gebouw, het plein, de kantine en de lokalen dat duurzaam denken en doen ertoe doet? Dit kan op veel manieren. Denk aan duurzame energie, recycling, een gezonde, duurzame kantine, een reparatiewerkplaats en lokalen en pleinen met veel groen. Zo ontstaat een school die duurzaamheid ademt.’
Op hun website vind je ook tips om met dit onderdeel aan de slag te gaan.
6.1 Bedrijfsvoering algemeen
Hieronder vind je tips, handreikingen en voorbeelden hoe je voor een duurzame bedrijfsvoering zorgt.
Kijk hier het webinar terug over het verduurzamen van de onderwijshuisvesting en bedrijfsvoering. Sprekers zoeken antwoorden op vragen als:
- Hoe neem je de gebruikers van de school mee om duurzaam gedrag te vertonen?
- Geef je zelf het goede voorbeeld?
- Neem je de buitenruimte mee in het verduurzamingsproces?
Hoe gaat het Innovatieprogramma Onderwijshuisvesting van het Nationaal Groeifonds helpen?
Op de website van Duurzaam MBO is een overzicht gecreëerd hoe je als school een duurzame bedrijfsvoering kunt realiseren. Ook geschikt voor andere onderwijslagen.
Zie het voorbeeld van een handreiking voor een duurzaam schoolgebouw voor PO en voortgezet onderwijs.
De VU neemt met een duurzamere bedrijfsvoering ook haar eigen verantwoordelijkheid. Lees hier meer over de aanpak van een van de meest duurzame universiteiten van Nederland. Onderaan kun je op thema zoeken.
Hogeschool Leiden heeft een roadmap opgesteld om te komen tot een duurzame bedrijfsvoering. Deze aanpak kan andere hogescholen wellicht inspireren.
De Erasmus Universiteit wil een van de meest duurzame campussen worden. Concrete doelstellingen van de EUR op het gebied van een duurzame bedrijfsvoering zijn:
- Energie-efficiënter worden;
- Zorgen voor duurzame catering op de campus;
- De biodiversiteit op de campus vergroten;
- Verminderen, hergebruiken en recyclen van afval;
- Het creëren van extra groene daken op de campus;
Bijdragen aan het Klimaatakkoord van 2030. Lees verder hoe ze de bedrijfsvoering aanpakken.
Zie hier wat de Hogeschool Utrecht doet om haar bedrijfsvoering te verduurzamen. En een infographic met een overzicht van de doelen die de school zich heeft gesteld voor de bedrijfsvoering.
Het versnellingsnetwerk circulair inkopen is voor iedereen die een rol speelt in een circulair inkooptraject bij een organisatie met een professionele inkoopfunctie. Zowel voor eindgebruikers als toeleveranciers. Want ook die laatste moeten circulair gaan inkopen om hun afnemers, de eindgebruikers, een circulair aanbod te kunnen doen.
Het platform is er in ieder geval voor:
interne opdrachtgevers en budgethouders
- interne opdrachtgevers en budgethouders
- projectleiders
- inkoopadviseurs
- contractmanagers
- duurzaamheidscoördinatoren
- beleidsmakers
- tender- en salesmanagers (bij toeleveranciers)
6.2 Verduurzamen schoolgebouwen algemeen
Het is een uitdaging voor veel onderwijsbestuurders om hun panden te renoveren naar toekomstbestendige, duurzame schoolgebouwen. Een duurzaam schoolgebouw, ook wel frisse school genoemd, heeft een gezond binnenklimaat, een laag energieverbruik en is betaalbaar. Bij primair en voortgezet onderwijs spelen schoolbesturen en de gemeenten een belangrijke rol in deze verduurzaming. Er is ondersteuning beschikbaar voor onderwijsinstellingen die energie willen besparen of opwekken. Zowel vanuit de overheid als vanuit particuliere initiatieven.
De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland heeft een verzamelpagina over het toekomstbestendig maken van schoolgebouwen. We hebben een aantal zaken van deze pagina uitgelicht die jou kunnen helpen als je aan de slag wilt als school.
In het Programma van Eisen frisse schoolgebouwen lees je welke eisen er zoal gelden voor de lucht, energie, temperatuur, licht en geluid van je schoolgebouw. Je kunt deze eisen als leidraad gebruiken bij het formuleren van je ver- en nieuwbouwplannen. Hierop kunnen ontwerpers, installateurs en aannemers hun plannen baseren.
De beslisboom verduurzaming helpt je bij het kiezen van de beste aanpak voor het verduurzamen van schoolgebouwen. De Beslisboom geeft een indicatie van de benodigde bouw- en investeringskosten, opties voor de financiering en informatie over uit- en aanbestedingsprocedures.
De proceshandleiding van PVE Frisse Scholen kun je er in elke fase van het bouw- en ontwerpproces richting duurzaamheid bijpakken. Hierin vind je ook een uitgebreid stappenplan om te komen tot een frisse school. De handleiding is voor schooldirecties en MR, maar ook voor inhoudelijk deskundigen of adviseurs. Ervaring of niet, het is handig als alle partijen weten wat de wederzijdse verwachtingen zijn bij het realiseren van een frisse school.
Hier vind je aanvullende algemene informatie over subsidie en wat er nog meer komt kijken bij het verduurzamen van maatschappelijk vastgoed.
Scholen op koers naar 2030 is onderdeel van het Kennis- en innovatieplatform Verduurzaming Maatschappelijk Vastgoed. Het is een breed programma dat rekening houdt met de volledige kwaliteitsopgave van het onderwijs, waar verduurzaming onderdeel van is. Je kunt terecht voor ondersteuning, tools, kennis én start- en verdiepingsbijeenkomsten. Het programma biedt een verscheidenheid aan instrumenten om de verduurzamingsopgave op een planmatige en slimme manier te organiseren op portefeuilleniveau.
Scholen en gemeenten kunnen hier o.a. terecht voor onafhankelijke kennis en advies over duurzame schoolgebouwen. Het kenniscentrum ondersteunt scholen en gemeenten met verschillende programma’s en een kennisbank met tools. Heb jij ambities met betrekking tot duurzame huisvesting van een school? Zit je middenin een verduurzamingstraject en heb je vragen? Of wil je gewoon even snel weten hoe het zit met bepaalde regels, rechten en plichten? Je kunt contact opnemen via 085 – 1304036 of een contactformulier.
Dit is de eerste volledig ecologische basisschool in Nederland. Wil je ook even binnenkijken? Dat kan via: https://youtu.be/jMEnU32AWo0 en in dit filmpje is de architect aan het woord
Hier lees je de ervaringen van collega’s bij gemeenten en schoolbesturen . Onderwerpen zijn o.a.;
- Het besparen en opwekken van energie
- Renovaties of nieuwbouw
- Het verbeteren van het binnenklimaat
- Hoe wordt de verduurzaming meegenomen in de totale huisvestingsopgave? renovaties of nieuw
Hier vind je de praktijkervaringen en lichten zij de maatregelen die zij genomen hebben toe.
Deltaplan Scholen is een samenwerking van diverse partijen. Het doel? Zo snel en effectief mogelijk overal in het land goede, gezonde, duurzame en breed te gebruiken gebouwen realiseren. Toekomstbestendige gebouwen, ruimte voor individueel onderwijs, meer functies op school en betere arbeidsomstandigheden voor docenten. Met name daar waar dit het hardst nodig is. Motto: Iedereen die mee wil doen kan zich aansluiten.
6.3 Energie besparen en opwekken
Schoolgebouwen zijn nog niet verplicht om een energielabel te hebben, en een aanzienlijk aantal heeft er ook geen. Meer dan 60% maakt gebruik van duurzame verlichting (VO-raad, 2024). De helft van de geschikte schooldaken is voorzien van zonnepanelen.
Wil jij ook inzicht in de energieprestaties van jouw school? Met de Rekentool Daadwerkelijk Energieverbruik krijgen scholen en gemeenten inzicht in de daadwerkelijke energieprestatie van de schoolgebouwen. Speciaal voor scholen in het PO en VO
Stichting schooldakrevolutie was tot eind 2024 actief voor scholen die aan de slag willen met zonnestroom. Je kunt nog wel terecht op de website voor een overzicht aan partners van de stichting, aan wie het erfgoed is overgedragen.
Het programma “Scholen besparen energie’ondersteunt schoolbesturen in het primair en voortgezet onderwijs bij het treffen van energiebesparende maatregelen die eenvoudig te realiseren zijn en weinig kosten.
Greendealscholen is een organisatie die zonnepanelen verhuurt aan scholen en informatie geeft over energiebesparende maatregelen.
6.4 Luchtkwaliteit en ventileren
De luchtkwaliteit is ondermaats in Nederlandse klaslokalen. Kinderen zitten gemiddeld driekwart van de tijd in lokalen met te veel CO2 en dus te weinig zuurstof. Daardoor blijven ze achter in hun ontwikkeling. Vaak merken leerkrachten wel dat de luchtkwaliteit in hun klaslokaal ondermaats is: het lokaal is muf en bedompt. Een raam openzetten kan helpen, maar veel scholen staan ook langs een te drukke weg. Wat kun je als school doen voor een betere luchtkwaliteit, de CO2 te verminderen en meer zuurstof te krijgen?
NB: op onze duurzaam inkopen pagina’s vind je ook producten voor een gezond binnenklimaat
Lees en bekijk wat het actualiteitenprogramma Een Vandaag berichtte over de luchtkwaliteit, naar aanleiding van een onderzoek van de Universiteit Maastricht
Het programma Eerste hulp bij ventilatie op scholen, helpt schoolbesturen en gemeenten bij de ventilatieopgave, zodat ze zelf met de verbetering van het binnenklimaat aan de slag kunnen. Het programmateam heeft al ruim 1.600 aanvragen ontvangen en 1.462 scholen bezocht en geholpen met het optimaliseren van de ventilatie. Heb jij ook ondersteuning nodig op het gebied van ventilatie/ binnenklimaat? Neem dan contact op via ventilatie@ruimte-ok.nl Wil je eerst zelf aan de slag? Dan kun je ook deze ventilatieapp proberen. Inclusief direct toepasbare tips.
Als je meer wilt weten hoe je als school optimaal kunt ventileren is er deze handreiking vanuit de Rijksoverheid.
Navraag bij het kennisloket RuimteOK heeft ons het volgende duidelijk gemaakt: de specifieke subsidie voor het verbeteren van de luchtkwaliteit is niet meer beschikbaar en komt er ook niet. Wel zijn er andere subsidiekansen van meer algemene aard. Zie daarvoor deel 10 op deze website.
6.5 Kantine aanbod
Met een duurzaam en gezond kantineaanbod kun je als school positieve invloed uitoefenen op het klimaat én de gezondheid van jouw leerlingen. Bijvoorbeeld via een duurzame inkoop en door te kiezen voor een plantaardig(er) aanbod.
Duurzaam MBO geeft tips voor een gezonde en groene kantine. Snel toepasbaar en bewezen effectief op de TU Delft.
“CO2-uitstoot maaltijden daalt in 1 jaar al met 50% bij University of Twente “ Een mooie kop! De impact op klimaat en milieu van het voedselaanbod in de restaurants op de UT-campus is het afgelopen jaar omlaag gegaan, terwijl de tevredenheid onder gasten is gestegen.
Dat is het resultaat van de samenwerking tussen cateraar Appèl B.V., expert in duurzame voeding Greendish en de University of Twente (UT) in het afgelopen jaar.
Zij werken samen aan het menu van de toekomst. Het doel is een voedselaanbod dat niet alleen lekker en gezond is, maar dat ook de draagkracht van de aarde respecteert.
De UT wil de CO2-uitstoot van eten op de campus in 2023 met 15% verminderen in 2023 en 50% in 2030.
“CO2-uitstoot maaltijden daalt in 1 jaar al met 50% bij University of Twente “ Een mooie kop! De impact op klimaat en milieu van het voedselaanbod in de restaurants op de UT-campus is het afgelopen jaar omlaag gegaan, terwijl de tevredenheid onder gasten is gestegen.
Dat is het resultaat van de samenwerking tussen cateraar Appèl B.V., expert in duurzame voeding Greendish en de University of Twente (UT) in het afgelopen jaar. 🌍
Zij werken samen aan het menu van de toekomst. Het doel is een voedselaanbod dat niet alleen lekker en gezond is, maar dat ook de draagkracht van de aarde respecteert.
De UT wil de CO2-uitstoot van eten op de campus in 2023 met 15% verminderen in 2023 en 50% in 2030.
Het voedingscentrum geeft tips voor een duurzamere schoolkantine en verwijst naar andere handige sites. Lees hier bijvoorbeeld hoe andere scholen leerlingen hebben betrokken bij het tegengaan van voedselverspilling en een gezonde kantine.
Het doel van de Gezonde School-aanpak is een gezonde leefstijl vanzelfsprekend te maken voor leerlingen en studenten. Dit lukt door met een stappenplan te werken aan een gezondheidsthema dat de school zelf kiest. Voorbeelden van thema’s zijn: Voeding, Bewegen en sport, Mediawijsheid of Relaties en seksualiteit. Eerst bekijk je wat de school al doet aan het thema en dan versterk je wat goed gaat. Met de Gezonde School-aanpak zorg je voor een geheel.
Bekijk hier de video. Op de website vind je een e-learning, het ondersteuningsaanbod en stimuleringsregelingen. En voor wie van podcasts houdt: De Gezonde School heeft een serie van 10 podcasts gemaakt waarin elke keer een ander gezondheidsaspect centraal staat.
6.6 Afval scheiden
Als school kun je binnen het schoolgebouw aan de slag met afval door dit zoveel mogelijk te scheiden en te voorkomen dat er afval ontstaat. Ook kun je meedoen met verschillende opschoonacties.
Binnen dit programma wordt ook gewerkt aan afvalvrij onderwijs. Er is informatie voor PO t/m hoger onderwijs. Daarnaast vind je toolkits, lesmateriaal etc.
Om leerlingen bewust te maken biedt Aan de slag met afval gratis lesmateriaal en inspiratie over afval en recycling voor basisscholen, middelbare scholen en BSO’s
Afval goed geregeld ondersteunt scholen bij het scheiden van afval door het verstrekken van een kosteloos inzamelsysteem van plastic verpakkingen, drankkartons en glazen verpakkingsafval. Scholen kunnen zich jaarlijks hiervoor aanmelden binnen een inschrijftermijn.
Een initiatief van Stichting Afvalfonds Verpakkingen en Nedvang B.V.
De website slim met schoolafval is speciaal gemaakt voor inkopers van afvalcontracten in het onderwijs. Zij maken onderdeel uit van het programma VANG Buitenshuis voor scholen van Rijkswaterstaat. VANG staat voor ‘Van Afval Naar Grondstof’ en het programma helpt o.a. scholen met het verminderen van afval en een circulaire bedrijfsvoering. Wil jouw school ook verduurzamen? Minder afval produceren en beter recycleren? Dan ben je hier dus op de juiste plek. Lees meer
6.7 Zwerfafval
Als school kun je ook in de omgeving van de school aan de slag met afval.
Aan de slag met afval is een initiatief van NLschoon. Deze site biedt gratis lesmateriaal en inspiratie over (zwerf)afval en recycling voor basisscholen, middelbare scholen en BSO’s.
In de pauze komt helaas niet al het afval van leerlingen in de prullenbak terecht. Je kunt hier als school, samen met de buurt, wat aan doen. Via de zogenaamde snoeproute aanpak.
Op de site van Supporter van Schoon zie je wat je als school of kinderopvang kunt doen tegen zwerfafval. Je vindt tips hoe je een eigen opschoonactie kunt organiseren, mee kunt doen aan de Landelijke Opschoondag of aan de wereldwijde World Clean Up Day.
6.8 Groene schoolpleinen
Als school kun je ook de buitenruimte benutten voor meer groen. Meer groen kent vele voordelen. Zoals een koeler schoolplein, betere mentale gesteldheid en biedt ruimte voor educatie en biodiversiteit.
De organisatie Schooltuinen is specialist in het ontwerpen, realiseren en onderhouden van groene schoolpleinen. Stenen schoolpleinen veranderen in een prachtige speelomgeving waar leerlingen echt kind kunnen zijn en zich volop kunnen ontwikkelen. De school en leerlingen worden betrokken bij het ontwerp. De organisatie biedt ook ondersteuning bij de subsidieaanvraag.
IVN helpt scholen bij een groen schoolplein. Ze adviseren over de mogelijkheden voor financiering en lokale partners bij vergroening. Daarnaast begeleidt IVN scholen bij het gebruik van het schoolplein als buitenlokaal en het organiseren van onderhoud en beheer van het plein, samen met de leerlingen en de buurt. Wil je eerst meer weten over de waarde van een natuurrijke, gezonde buitenruimte rondom scholen? In dit rapport over groene schoolpleinen lees je meer. Wil je aan de slag? Maak gebruik van dit 10-stappen-plan voor een groen schoolplein. Verder vind je op de website van het IVN: Welke planten zijn geschikt voor educatief gebruik?,de IVN-beheerkalender en Succesfactoren beheer en onderhoud
De Alliantie Schooltuinen zet zich in om elk kind op de basisschool toegang te geven tot een schooltuin. Voor scholen mét en (nog) zonder moestuin. Op de website vind je handige documenten die je helpen van oriëntatie tot realisatie, handleidingen, lesmateriaal, een kaart met ondersteuners in het land en de film De Schooltuin: Een 60 minuten durende film gedraaid door de ogen van een groep kinderen die een jaar aan de slag gaan met het verbouwen van hun eigen groenten en bloemen.
6.9 Een groen schooldak
Veel scholen hebben platte daken. Die kun je benutten om een groen dak aan te leggen. Groene daken zijn er in vele soorten en maten en daknatuur kan alle vormen aannemen: van landschappen, gewassen, bloemen, eetbare daken en daktuinen tot zelfs dakbomen. Écht groen dus. Een groen dak kent veel voordelen. Voor de school, maar ook de omgeving.
- Uitzicht op groen zorgt voor een betere mentale gezondheid.
- Een groen dak isoleert. Het zorgt ervoor dat je geen airconditioning nodig hebt in de zomer.
- In de zomer kan een traditioneel dak wel 85 graden worden. Hierdoor is het binnenshuis vaak niet uit te houden. Een groen dak houdt de binnentemperatuur tot wel 5 tot 8 graden koeler.
- Een groen dak beschermt de dakbedekking tegen blootstelling aan hagel, Uv-straling en takken. Het gaat daardoor 2 keer zo lang mee als een traditioneel dak.
- Je kunt groene lessen geven op het schooldakOp een groen dak blijft de temperatuur laag waardoor het rendement van je zonnepanelen wordt vergroot.
Zie de infographic voor een aantal algemene voordelen.
Stichting Rooftop Revolution weet alles over groene daken en kan jouw school begeleiden van kaal tot groen dak.Een natuurdak kost ongeveer €75,- per m2. Subsidie is heel vaak beschikbaar, ook daar helpt Rooftop Revolution bij. Omdat de stichting vele partners heeft, is de juiste expertise altijd in huis. Ook voor het betrekken van de omgeving of bijvoorbeeld de combinatie met zonnepanelen leggen.
Het bedrijf Nature Green is gespecialiseerd in de aanleg van groene daken. Zie voor een voorbeeldproject dit filmpje over het groene dak op het Amsterdams Lyceum.
6.10 Duurzame inkoop
Met je inkoopbeleid kun je als onderwijsinstelling een enorme positieve impact maken. Helaas zitten scholen ook vaak vast aan vaste leveranciers en verplichte aanbestedingen. Mocht je daar niet aan vast zitten, of je los van kunnen maken, dan is er een enorme keuze aan duurzaam aanbod. Op onze duurzaam-winkelen-pagina’s hebben wij een overzicht van duurzaam aanbod per categorie, waaronder facilitair. Koop je in via de bedrijven waar wij naar verwijzen, dan ontzie je het milieu én steun je onze website. Het kost niets extra’s. Deze inkooppagina’s zijn nog in ontwikkeling. Wil je er ook op met jouw organisatie/bedrijf? Vul dan het formulier in op deze pagina.